Tydzień temu opisywaliśmy zasadnicze różnice pomiędzy umową o dzieło, a umową o świadczenie usług (zlecenia). Tym razem omówimy podstawowe uprawnienia poszczególnych stron umowy o dzieło.
Charakterystyka umowy o dzieło
Przypomnijmy, że na podstawie umowy o dzieło wykonawca, zobowiązuje się do wykonania oznaczonego rezultatu (czyli dzieła), a zamawiający zobowiązuje się do zapłaty wynagrodzenia. Dzieło powinno odpowiadać ustalonym przez strony parametrom i podlegać pod tym kątem weryfikacji, a także być zindywidualizowane i samodzielne (dlatego tak ważne jest by cechy te określić już w umowie).
Jeśli wszystko przebiega prawidłowo, wykonawca może domagać się zapłaty wynagrodzenia, a zamawiający wydania mu wykonanego dzieła.
A gdy już na etapie wykonywania dzieła pojawiają się trudności?
Dobrze sporządzona umowa o dzieło powinna określać prawa i obowiązki stron w taki sposób, by osoba z zewnątrz, po jej przeczytaniu była w stanie określić czego ta umowa dotyczy oraz jakie są intencje stron i to bez badania okoliczności zawarcia umowy lub dopowiadania pewnych kwestii.
Niestety często zdarza się, że strony umowy mają odmienne oczekiwania w zakresie realizacji umowy. Może to wynikać ze zbyt ogólnego charakteru podpisanej umowy lub różnego rozumienia pewnych pojęć albo z braku spisania umowy (czyli odmiennego zapamiętania ustaleń ustnych).
Przeanalizujmy więc najczęstsze źródła sporów z perspektywy poszczególnych stron umowy o dzieło.
Zamawiający
Z perspektywy zamawiającego, źródłem problemów są najczęściej dwie kwestie: opóźnienie lub niewłaściwy sposób wykonywania dzieła.
Opóźnienie
W przypadku opóźnienia z wykonywaniem dzieła zamawiającemu przysługuje szczególne uprawnienie uregulowane w art. 635 k.c. Przepis ten wskazuje, że „jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła”. Przepis ten znajduje zastosowanie, gdy termin na wykonanie dzieła jeszcze nie upłynął (a nie jest prawdopodobne, że wykonawca zdąży dzieło ukończyć), jak również wówczas gdy termin na wykonanie dzieła już upłynął[1].
Co istotne, nie są ważne przyczyny dla których wykonawca opóźnia się z wykonaniem dzieła. Istotne jest tylko, żeby te przyczyny nie leżały po stronie zamawiającego[2].
Z chwilą odstąpienia umowa przestaje wiązać strony, w konsekwencji czego strony nie są już zobowiązane do jej wykonywania. Umowa od której odstąpiono uznawana jest za niezawartą od samego początku. Każda ze stron musi więc zwrócić to, co otrzymała od drugiej strony przy wykonywaniu umowy.
Dalsze skutki odstąpienia zależne są od tego, czy wykonawca ponosi odpowiedzialność za opóźnienie się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła. Jeśli tak jest to zamawiający jest uprawniony dodatkowo do żądania naprawienia szkody[3].
Przepis nie wskazuje na właściwą formę do odstąpienia. Oznacza to, że może być to każde oświadczenie woli np. sms, mail, rozmowa telefoniczna. Warto mieć na uwadze, by po takim oświadczeniu pozostał ślad, który może posłużyć jako ewentualny dowód w sprawie.
Niewłaściwy sposób wykonywania dzieła
Jeżeli przyjmujący zamówienie wykonywa dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie.[4]
Przytoczony przepis kształtuje dwa uprawnienia zamawiającego: odstąpienie od umowy oraz powierzenie wykonania innej osobie na koszt i ryzyko wykonawcy (tzw. wykonanie zastępcze). Uprawnienia te przysługują alternatywnie – nie można skorzystać z obu równocześnie.
Pamiętać należy, że skuteczność skorzystania z tych uprawnień zależy w pierwszej kolejności od tego, czy dzieło jest wykonywane w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową (tu pomocne będzie odwołanie się do parametrów dzieła wskazanych w umowie). W drugiej zaś kolejności od wezwania wykonawcy do „poprawy” i braku reakcji z jego strony w wyznaczonym terminie (czy to przez brak przystąpienie do naprawy zaobserwowanych wad lub brak zmiany sposobu wykonywania dzieła, czy też przez zwykłą bierność). Należy pamiętać, że także wyznaczony termin powinien być „odpowiedni”, a więc wykonawca ma mieć obiektywną możliwość podjęcia w nim działań naprawczych. W wezwaniu należy także w sposób konkretny wskazać dlaczego dzieło jest wykonywane wadliwie lub sprzecznie z umową oraz jakiej zmiany oczekujemy od wykonawcy.
Wykonanie zastępcze polega na powierzeniu dokończenia dzieła innej osobie na koszt i ryzyko wykonawcy. Oznacza, to że koszty poprawienia lub dokończenia dzieła ponosi wykonawca. Wykonawca odpowiada również za ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia materiałów lub rozpoczętego dzieła.
Należy mieć jednak na uwadze, że wykonanie zastępcze nie ma pełnić funkcji odwetowej. Zamawiający powinien mieć na uwadze zarówno swój interes (tj. należyte wykonanie dzieła), jak i interes Wykonawcy (tj. dokończyć lub poprawić dzieło w sposób racjonalny). Koszty wykonania zastępczego powinny być celowe i nie obciążać wykonawcy w sposób nadmierny.
Skutki odstąpienia od umowy zostały już omówione przy opóźnieniu w wykonaniu dzieła. Różnica w przypadku stosowania omawianego przepisu polega, jednak na tym, że jeżeli zamawiający sam dostarczył materiały, może w razie odstąpienia od umowy lub powierzenia wykonania dzieła innej osobie żądać zwrotu materiałów i wydania rozpoczętego dzieła[5].
Przepisy kodeksu cywilnego nie rozstrzygają problemu, czy wykonawcy przysługuje roszczenie o zapłatę odpowiedniej części wynagrodzenia za dzieło dotychczas wykonane. W literaturze uznaje się, że w sytuacji, w której zamawiający korzysta z uprawnienia do żądania wydania rozpoczętego dzieła, wykonawcy przysługuje roszczenie o ekwiwalent wartości tego dzieła określany przy uwzględnieniu nakładu pracy, ale również ewentualnych wad, które spowodowały odstąpienie od umowy względnie powierzenie wykonania zastępczego podmiotowi trzeciemu[6]. Takie rozstrzygnięcie wydaje się sprawiedliwe, jednakże nie jest to kwestia gruntownie przeanalizowana w orzecznictwie.
Podkreślić należy, że oba z opisanych wyżej uprawnień przysługują zamawiającemu do momentu odebrania dzieła od wykonawcy. Po jego odebraniu w przypadku wykrycia wad zamawiającemu będą przysługiwać uprawnienia z rękojmi.
Wykonawca
Z perspektywy wykonawcy najczęstszym problemem jest brak współpracy ze strony zamawiającego. Najczęściej są to kwestie związane z brakiem udzielenia informacji niezbędnych do wykonania dzieła, brak kontaktu, niedostarczenie materiałów lub dostarczenie materiałów wadliwych.
Niemożność wykonania dzieła z przyczyn leżących po stronie zamawiającego
W przypadku, gdy brak wykonania dzieła wynika z przeszkody, za którą odpowiada zamawiający, nie może on odmówić zapłaty na rzecz wykonawcy wynagrodzenia. Przepis ten ma zastosowanie, jeśli wykonawca pozostawał w gotowości do wykonania dzieła, mimo przeszkody ze strony zamawiającego. Należy jednak podkreślić, że wynagrodzenie to może być pomniejszone przez zamawiającego o to, co wykonawca oszczędził z powodu niewykonania dzieła[7].
Za przyczyny dotyczące zamawiającego uznać należy przy tym wszelkie przyczyny leżące po jego stronie, choćby były one niezawinione, a które udaremniły wykonanie dzieła[8]. Do możliwych przeszkód w wykonaniu dzieła należy zaliczyć: brak koniecznego współdziałania ze strony zamawiającego, niedostarczenie materiałów, danych, projektów technicznych, wyników badań względnie pozwoleń lub innych decyzji administracyjnych niezbędnych do wykonania dzieła.
Uprawnienie do odliczenia tego, co zostało oszczędzone z powodu niewykonania dzieła, obejmuje np. niezakupione materiały, narzędzia, wynagrodzenie, które należałoby się pracownikom lub podwykonawcom. Oszczędnością w rozumieniu omawianego przepisu nie jest samo zaoszczędzenie czasu wykonawcy i jego osobistego trudu[9].
Brak współdziałania zamawiającego
Jeżeli do wykonania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, wykonawca może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy[10]. Przepis ten znajduje zastosowanie, gdy zamawiający nie współpracuje z wykonawcą w celu wykonania dzieła. Przepisy kodeksu cywilnego nie regulują sytuacji kiedy zamawiający jest zobowiązany do współdziałania z wykonawcą i w jakim zakresie, dlatego dla uniknięcia wątpliwości warto kwestię tę doprecyzować w zawartej umowie. Przykładowe współdziałanie może przejawiać się przez konsultacje, akceptacje poszczególnych etapów, dobór barw itp. Brakiem współdziałania może być również brak reakcji zamawiającego na uwagi wykonawcy odnoszące się do jakości materiałów, które nie nadają się do wykonania dzieła[11]
Przed złożeniem oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy wykonawca powinien wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin do wykonania czynności wynikających z obowiązku współdziałania, z zastrzeżeniem, że po bezskutecznym upływie tego terminu od umowy odstąpi. Takie zastrzeżenie ma zdyscyplinować zamawiającego, umożliwiając mu wypełnienie swoich obowiązków. Także w tym wypadku termin ma być odpowiedni, a zatem zamawiający ma mieć w nim obiektywną możliwość wykonania swoich obowiązków.
Przy korzystaniu z tego uprawnienia należy być, jednakże ostrożnym. Sądy wypowiadają się, bowiem niejednolicie co do samych skutków tego odstąpienia tj. czy ma ono skutek od początku (umowa jest uważana za niezawartą, a strony są zobowiązane do zwrotu wzajemnych świadczeń)[12], czy też zastosowanie znajduje tu skutek z opisanej wyżej regulacji z art. 639 k.c. tj. zamawiający obowiązany będzie do zapłaty wynagrodzenia, mimo niewykonania dzieła, jednakże pomniejszonego o kwotę zaoszczędzoną przez wykonawcę[13].
Podsumowanie
Przepisy kodeksowe regulują szereg uprawnień stron, które mają zapewnić ochronę ich praw, gdy na etapie realizacji dzieła zaistnieją trudności. Właściwy ich dobór może nastręczać trudności i wymaga przemyślenia pod względem ewentualnych skutków, dlatego też zachęcamy do unikania pochopnych kroków. Często prosta rozmowa może zdziałać więcej na rzecz realizacji umowy, niż wielostronicowe pisma i składane oświadczenia. Jeśli jednak rozmowy nie przynoszą skutków warto skorzystać z profesjonalnego wsparcia, tym bardziej, że uprawnienia wynikające z przepisów regulujących umowę o dzieło, to nie koniec przysługujących stronom możliwości.
Marcin Kapłanowski
Radca prawny
Kapłanowski Krstulović & Wspólnicy
Nota prawna: Wpis na blogu nie stanowi opinii prawnej, a opisuje wyłącznie abstrakcyjne zagadnienie prawne. Każda sprawa jest inna i wymaga indywidualnego spojrzenia i analizy. Dlatego jeśli masz wątpliwości skontaktuj się z radcą prawnym lub adwokatem.
[1] R. Tanajewska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 635.
[2] wyrok SA w Katowicach z 15.12.2017 r., V ACa 120/17, LEX nr 2423341
[3] na podstawie 494 § 1 k.c. Tak np. wyrok SN z dnia 21 września 2006 r., I CSK 129/06, LEX nr 395223; wyrok SA w Białymstoku z dnia 10 września 2015 r., I ACa 355/15.
[4] Art. 636 § 1 k.c.
[5] Art. 636 § 2 k.c.
[6] Na podstawie art. 405 k.c. Tak np. A. Brzozowski (w:) System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2011, s. 416; S. Buczkowski (w:) System Prawa Cywilnego, t. III, cz. 2, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1976, s. 425; J. Szczerski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Zobowiązania, red. J. Ignatowicz, Warszawa 1972, s. 1398).
[7] Art. 639 k.c.
[8] wyrok SN z 14.01.2004 r., I CK 93/03, LEX nr 175941
[9] wyrok SN 23.06.2004 r., V CK 587/03, LEX nr 585895.
[10] Art. 640 k.c.
[11] Art. 634 k.c.
[12] Tak np. wyrok SN z dnia 20 czerwca 2013 r., IV CSK 704/12, OSNC 2014, nr 3, poz. 33; wyrok SN z dnia 14 października 2015 r., V CSK 720/14, LEX nr 1929136; wyrok SN z dnia 3 grudnia 2004 r., IV CK 340/04, IC 2005, nr 10, s. 49.
[13] wyrok SN z dnia 7 lipca 1999 r., II CKN 426/98, OSNC 2000, nr 2, poz. 32.
Comments